Toekomst van werk

​​Toekomst van werk: over krapte, skills en werkgeluk

Geen onbekend fenomeen na de corona-periode: het briefje op de deur van een restaurant dat helaas gesloten is vanwege een gebrek aan personeel. De krapte op de arbeidsmarkt zal in de toekomst niet verdwijnen, maar zelfs verder toenemen. Overheid en werkgevers zoeken naar creatieve oplossingen. Wat kan AI betekenen? Welke ICT-kennis en -vaardigheden worden in de toekomst gevraagd? En wat betekent de toekomst van werk voor de manier waarop we ICT-onderwijs ontwikkelen?

Demografische ontwikkelingen als vergrijzing en ontgroening, waarmee een afname van jongeren als gevolg van een lager geboortecijfer wordt bedoeld, laten zien dat er over 26 jaar meer mensen met pensioen zullen gaan dan dat er jongeren op de arbeidsmarkt bijkomen. De potentiële beroepsbevolking zal rond 2050 nog maar 60 procent van de totale bevolking bedragen. Een andere trend is dat er, hoewel steeds méér Nederlanders zijn gaan werken, er relatief vaak in deeltijd wordt gewerkt. En dan hebben we het niet alleen over werkende ouders of mantelzorgers; de aankomende jonge generatie Z kiest bewust voor deeltijd werken. Werk is slechts één onderdeel van hun leven. Genoeg verdienen is een randvoorwaarde en geen doel op zich. Het aantal jongeren dat tussen de 28 en 35 uur per week werkt, is sinds 2003 verdubbeld en die lijn blijft stijgen.

Ton Wilthagen, hoogleraar arbeidsmarkt en stadshoogleraar Tilburg, verwacht niet dat de vraag naar werk zal afnemen. De Nederlandse economie doet het goed. Bovendien zijn er veel maatschappelijke opgaven in de samenleving waar we mensen voor nodig hebben, zoals de energietransitie en vergrijzing. Om de vraag in de zorgsector te kunnen beantwoorden, zou straks 1 op de 4 mensen in de zorg moeten werken. Verder streven we ernaar om meer lokaal te produceren en minder afhankelijk te zijn van het buitenland. Wilthagen schetst een toekomstperspectief waarin er keuzes zullen moeten worden gemaakt. Een sturende economie kennen we niet in Nederland, maar kan met deze trends een realistische optie worden.

Werkgevers zoeken naar creatieve oplossingen om hun vacatures te vullen. Een voorbeeld is dat Enexis bakkers werft omdat hun fijne motoriek inzetbaar is voor elektrotechnisch werk. Omscholing wordt door Enexis zelf verzorgd. Het aantrekken van internationaal talent is een andere beproefde methode om bijvoorbeeld de tekorten in de Brainport regio op te kunnen vullen. Een kans vormen ook de ruim 1,2 miljoen mensen die ongekend talent vertegenwoordigen en zouden willen en kunnen werken, maar (nog steeds) niet in beeld komen. De directeur van Brainport vertelde aan het XLT dat ze bekijken of ze mensen uit deze groep kunnen bereiken en toegang tot de arbeidsmarkt kunnen geven.

Behalve het opleiden en werven van nieuwe medewerkers en het digitaliseren van werk om minder personeel nodig te hebben, is er groeiende aandacht voor het vitaal en gelukkig houden van bestaande werknemers. Jeroen Driessen, CEO van Driessen Groep, vat werkgeluk samen met de drie p's, pleasure, purpose en people. Ofwel, samen gave dingen doen die ertoe doen. "En werkgelukkige werknemers zorgen voor gelukkige klanten", aldus Driessen.

ICT is een tekortsector met een krappe arbeidsmarkt. De verwachting is dat de vraag naar ICT-ers zal blijven groeien. Volgens UWV (2023) zoeken werkgevers vooral hoogopgeleide ICT-ers die fulltime willen werken. Die kandidaten zijn moeilijk te vinden. Leven lang ontwikkelen (LLO) wordt belangrijker. Van de werkzame ICT'ers wordt verwacht dat ruim 60% voor 2027 extra opleidingen of trainingen nodig heeft om mee te kunnen met de snelle technologische ontwikkelingen. Het gaat daarbij vooral om het verbeteren van analytische vaardigheden en het kunnen omgaan met AI. Dit betekent dat werkgevers moeten blijven inzetten op scholing en ontwikkeling van hun personeel.

Interessant is ook wat ontwikkelingen in ICT, zoals generatieve AI, voor effect heeft op de toekomst van werk. In een rapport van het Rathenau instituut van december 2023 stellen onderzoekers de belangrijke vragen in hoeverre GAI-systemen banen zullen overnemen, in hoeverre mensen met de systemen zullen gaan samenwerken en tot op welke hoogte de technologie nieuwe banen mogelijk maakt. Banen bestaan uit bundels van taken, en technologie neemt vaak slechts een deel van het takenpakket over. Onderzoekers van de University of Pennsylvania en OpenAI, het bedrijf achter ChatGPT, berekenden dat bij 80% van de banen minstens 10% van de taken geautomatiseerd zou kunnen worden met generatieve AI. Werkenden houden zo tijd over om andere dingen te doen, en leren weer nieuwe vaardigheden aan. De International Labour Organisation (ILO) verwacht mede daarom dat GAI-systemen mensenwerk vooral zullen ondersteunen.

De uitspraak dat we met onze ICT-opleidingen studenten klaar maken voor een functie die nog niet bestaat, wordt door onderzoek bevestigd. Banen die 10 jaar geleden nog niet bestonden, zoals cloudless computing specialist en drone operator, demonstreren het belang van het aanleren van skills die toegepast kunnen worden in de banen van de toekomst. The Future of Jobs survey van het World Economics forum stelt iedere 5 jaar vast wat de meest essentiële skills van de toekomst zijn. De top 15 van meest gewenste vaardigheden voor 2025, vastgesteld in 2020, kent een top 3 met op één: analytical thinking and innovation, op twee: active learning and learning strategies en op drie: complex problem solving. Ook Jeroen Driessen voorziet dat diploma's in de toekomst minder zullen zeggen dan skills & competences.

Samenvattend, raakt de toekomst van werk het ICT-onderwijs en -onderzoek op meerdere facetten. ICT-onderzoek kan helpen de knelpunten op de arbeidsmarkt op te lossen. Wat kan AI hier bijvoorbeeld in betekenen? En om de digitale transformatie te versnellen zou ICT-onderwijs sterker in alle opleidingen en scholingen kunnen worden geïntegreerd. Bij- en opscholen van werkenden neemt in belang toe, waarbij de grens tussen school en werk mogelijk vervaagt; werkgevers investeren bijvoorbeeld ook in eigen opleidingen. De werkgevers van de toekomst kunnen bij afstudeerders minder geïnteresseerd zijn in de titel van de opleiding dan in hun verworven kennis en vaardigheden. En voor toekomstig werkgeverschap is werkgeluk, met flexibel, betekenisvol werk dat je samen doet, belangrijk. Niet alleen om werknemers te behouden, maar ook omdat werkgelukkige docenten, ondersteuning en staf samen zorgen voor 'studeergelukkige' studenten.